365daysบันทึกคนหลงทาง
เรื่องและภาพ : อัยย์ รินทร์
ไอแดดร้อนระอุยามบ่าย ขณะที่ย่างเท้าก้าวขึ้นบันไดศิลาแลง หลากหลายความคิดวูบผ่านเข้ามา สิ่งที่สัมผัสถึงพลังแห่งความศรัทธา อันเป็นปฐมบทแห่งการสรรค์สร้างสิ่งเคารพบูชา ว่ากันว่าหลังพระพุทธเจ้าเสด็จปรินิพาน นั้นยังไม่มีการสร้างพระพุทธรูป เป็นตัวแทนตามสถูปต่างๆ จะใช้สัญลักษณ์อื่นแทน เช่นช้างและดอกบัวแทนพระพุทธเจ้าคราประสูติ รูปต้นโพธิ์แทนต้นไม้ที่ทรงประทับตอนตรัสรู้ ครั้นจะเล่าถึงตอนปฐมเทศนาใช้ธรรมจักรแทนพระองค์ และพระสถูปเป็นสัญลักษณ์แทนพระนิพพาน ตามพุทธประวัติได้เล่าถึงเหตุการณ์ภายหลังจากถวายพระเพลิงพระพุทธสรีระที่กุสินารา โทณพราหมณ์ได้แบ่งพระบรมสารีริกธาตุเป็น ๘ ส่วน อัญเชิญไปประดิษฐานที่เมืองของตนและบริเวณนั้นมีการสร้างพระเจดีย์รามคาม
กาลเวลาผ่านมาเนิ่นนานกระทั่ง เมื่อราว ๑๖๐ ปีที่ผ่านมานายวิลสัน นักโบราณคดีชาวอังกฤษสำรวจหมู่บ้านการ์เซียคือกุสินารา ที่มีซากโบราณสถานปรักหักพังและในบริเวณสวนป่าสาละ ซึ่งมีเนินดินแห่งหนึ่งที่ชาวบ้านเรียกขานกันต่อ ๆ มา ว่า “เนินดินเจ้าชายสิ้นชีพ” นั่นจึงทำให้เซอร์อะเล็กซานเดอร์ คันนิ่งแฮม ที่เข้าสำรวจต่อจากนายวิลสัน นึกถึงสถานที่ปรินิพาน เขาและทีมงานใช้เวลาร่วม ๑๕ ปี จนกระทั่งค้นพบพระพุทธรูปปางปรินิพานฝังอยู่ใกล้กับซากปรักหักพังของสถูปและวิหาร จนเป็นที่มาของเมืองสังเวชนียสถานแห่งที่ ๔ เมืองกุสินารา
ลมอ่อน ๆ พัดผ่อนคลายความร้อนรุ่ม ผมเดินรอบองค์สถูปด้านบนก่อด้วยอิฐแบบทวารวดีที่มีร่องรอยของแกลบข้าวผสมอยู่ในเนื้ออิฐ ลักษณะสถูปประกอบด้วยฐานเขียงที่ซ้อนกันตั้งอยู่บนฐานศิลาแลง มีร่องรอยการก่อลดชั้นและยกเก็จที่มุม ซึ่งอาจมีองค์สถูปทรงกลมตั้งอยู่ด้านบน แต่ปัจจุบันพังทลายลงมา ศ.ดร. ผาสุข อินทราวุธ แห่งภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ได้ให้ความเห็นว่า เขาคลังนอกมีลักษณะเป็นมหาสถูป ที่มีอายุสมัยน่าจะอยู่ในช่วงราว ๑,๒๐๐-๑,๓๐๐ ปีมาแล้ว หรือในช่วงวัฒนธรรมทวารวดี มีความสัมพันธ์เกี่ยวเนื่องกับชุมชนเมืองโบราณศรีเทพและเขาถมอรัตน์ ซึ่งมีภาพสลักเกี่ยวกับพุทธศาสนามหายานอยู่ภายในถ้ำบนยอดเขา ที่ห่างจากเมืองศรีเทพไปทางทิศตะวันตก ประมาณ ๒๐ กิโลเมตร
ในปี พ.ศ ๒๕๕๗ จากการสำรวจและขุดศึกษาของนายอนุรักษ์ ดีพิมาย พบว่ามีเนินดินโบราณสถานรายล้อมอีก ๖๔ เนิน แม้ว่าหลักฐานโบราณสถานในพื้นที่จะถูกทำลายไปจากการปรับหน้าดินและกิจกรรมทางเกษตรกรรม แต่หลักฐานใต้ชั้นดินที่ยังไม่ได้ขุดหรือใช้เทคนิคทำการสำรวจน่าจะยังมีอีกมาก เพราะในอดีตโบราณสถานที่มีขนาดใกล้เคียงกับเขาคลังนอกมักมีลักษณะเป็นศูนย์รวมกิจกรรมทางวัฒนธรรมและเศรษฐกิจ สังเกตได้จากการที่หน้าดินยังคงมีเศษภาชนะดินเผาและโบราณวัตถุปรากฏอยู่รอบๆ บริเวณ
ข่าวคราวการคัดค้านบริษัทสัมปทานขุดเจาะน้ำมันในบริเวณพื้นที่โบราณสถานศรีเทพ เมื่อพิจารณาถึงข้อเสีย ผลกระทบจากการขุดเจาะน้ำมันนั้นมีมากมายนั่นจึงทำให้โครงการดังกล่าวถูกต่อต้าน และแล้วในเวลาต่อมา เมื่อวันที่ ๑ กุมภาพันธ์ ๒๕๖๔ รัฐบาลได้เตรียมลงนามในเอกสารที่จะยื่นต่อคณะกรรมการมรดกโลกที่ประเทศฝรั่งเศส เพื่อประกอบการพิจารณาในปีพ.ศ. ๒๕๖๕ มีการนำเสนอ ๓ แหล่งในอุทยานประวัติศาสตร์ศรีเทพคือ โบราณสถานเขาคลังนอก, โบราณสถานเขาถมอรัตน์ และเมืองโบราณศรีเทพ ขึ้นทะเบียน”มรดกโลกทางวัฒนธรรม” นอกจากนี้ยังมีขึ้นบัญชีรายชื่อเบื้องต้น (Tentative List) เพื่อพิจารณาขึ้นทะเบียนเป็นแหล่งมรดกโลกในอนาคต ทั้งสิ้น ๗ แห่งคือ อุทยานประวัติศาตร์ภูพระบาท จ.อุดรธานี,กลุ่มป่าแก่งกระจาน ครอบคลุมจังหวัดราชบุรี เพชรบุรี และประจวบคีรีขันธ์,วัดพระมหาธาตุวรมหาวิหาร อำเภอเมือง จังหวัดนครศรีธรรมราช ฯลฯ
การเดินทางมาเยือนเมืองโบราณศรีเทพ เขาคลังใน เขาคลังนอกของผมในครั้งนี้ รู้สึกเสียดายที่ไม่มีเวลามากพอจะขึ้นไปดูร่องรอยการลักลอบสกัดตัดเศียร เฉือนพระพักตร์พระพุทธรูปและพระโพธิสัตว์ เมื่อราวปี พ.ศ.๒๕๑๐ แต่การได้มาเที่ยวเมืองศรีเทพ ที่เติบโตและมั่งคั่ง เพราะตั้งอยู่บนพื้นที่ชุมทางเส้นทางการค้าทางไกล ทั้งภายในภาคพื้นทวีป ลงถึงอ่าวไทยและอ่าวเมาะตะมะ สู่จีน, อินเดีย, ตะวันออกไกล ตั้งแต่สมัยเริ่มแรกของการค้าโลก ราว ๑,๕๐๐ ปีมาแล้วหรืออาจจะมากกว่านั้น ซึ่งนั่นก็ก็ทำให้โลกทัศน์ของผมได้เปิดกว้างมากกว่าเดิม เพราะทุก ๆ การเดินทางย่อมมีจุดหมาย แต่เรื่องราวระหว่างทางก็นำมาซึ่งการเรียนรู้และทำความเข้าใจในสิ่งที่ผ่านมาและผ่านไป.
ขอบคุณที่มาข้อมูลอ้างอิง
หนังสือ ตามรอยพระพุทธเจ้า
https://www.bangkokbiznews.com/social/918611
หนังสือ ประวัติศาสตร์ศิลปะอินเดียและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ : รศ.ดร.เชษฐ์ ติงสัญชลี
https://artculture.pcru.ac.th/ebooks/documents/20.pdf
https://lek-prapai.org/home/view.php?id=787
